مقدمه
انسان از ديدگاه اسلام موجودي در حال رشد است كه در دوران زندگي خود نيز از مراحل و دوره‌هاي مشخصي عبور مي‌كند. خداوند در قرآن مي‌فرمايد: اوست خدايي كه شما را از خاك ناچيز بيافريد و سپس از قطره آب و آنگاه از خون بسته پس شما را از رحم مادر طفلي بيرون آورد تا آن كه ، سن رشد و كمال برسيد و باز پير و سالخورده شويد و برخي از شما پيش از سن پيري وفات كنيد و همه به اجل معين خود. تا مگر قدرت خدا را تعقل كنيد (غافر، 67).
مراحل رشد قبل از تولد
همانا آدمي را از گل خالص آفريديم، سپس آن گاه او را نطفه گردانيده، در جاي استوار قرار داديم، آنگاه نطفه را علقه و علقه را مضخه و باز مضخه را استخوان گردانيديم. سپس بر استخوانها گوشت پوشانيديم. از آن پس او را به صورت خلقي ديگر بوجود آورديم. آفرين بر قدرت كامل بهترين آفريننده (مومنون 12-14). بنابراين مراحل رشد قبل از تولد به ترتيب عبارتند از نطفه- علقه- مضخه- استخوان و پوشانيدن گوشت بر آن و ايجاد آفرينشي ديگر.
مراحل رشد بعد از تولد
در قرآن دوران زندگي انسان بعد از تولد به سه دوره مشخص كودكي ، بلوغ و پيري تقسيم شده است. ولي چون دوران مهم رشد و تربيت انسان در سالهاي كودكي و جواني است احاديث فراواني دوران رشد را بعد از تولد تا 21 سالگي تقسيم بندي كرده و ويژگيهايي براي رشد و تربيت يادآور شده‌اند. پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مي‌فرمايد: كودك در هفت سال اول سيد و آقاست، در هفت سال دوم روحيه اطاعت و فرمانبرداري دارد و در هفت سال سوم وزير و مشاور است (وسائل‌الشيعه ج 15، ص124).

همچنين آن حضرت در حديث ديگري مي‌فرمايد: فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار تا بازي كند در هفت سال دوم به ترتيب و ادب كردن او اقدام كن و در هفت سال سوم او را مشاور و همراه خود قرار ده (كافي، ج 6 ص 47). بنابراين همانگونه كه ديده مي‌شود دوران رشد و تربيت بعد از تولد سه مرحله هفت ساله تقسيم مي‌شود شامل دوره سيادت و سروري كه هفت سال اول را شامل مي‌شود. دوره اطاعت و فرمانبرداري كه دوره يادگيري ، آداب و تربيت صحيح است و دوره سوم كه دوره مشورت و همراهي است.
عوامل موثر در رشد از ديدگاه اسلام
توجه به عامل فطرت در رشد و تربيت انسان
از ديدگاه اسلام وجود فطرت مسلم و قطعي است براساس فطرت الهي خلق شده است و دين اسلام هم دين فطرت است و به همين دليل باقي و هميشگي است. فطرت همان سرشت انسان است و پيداست كه سرشت اكتسابي نيست.
عوامل ارثي (قبل از تولد) و تاثير آنها در رشد
اسلام به عوامل ارثي و تاثير آن در رشد انسان توجه خاصي دارد و مجموعه عوامل قبل از تولد ، از قبيل نحوه انتخاب همسر ، زمان ازدواج ، زمان تشكيل نطفه و تاثير عوامل ژنتيكي ، ايام بارداري ، هنگام تولد و زمان زايمان را در رشد و سلامت جسمي و رواني انسان موثر مي‌داند و به آنها عنايت دارد. پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مي‌فرمايند: شقاوت انسان بدبخت و سعادت انسان خوشبخت در شكم مادر تعيين مي‌گردد (بحارالانوار، ج 3، ص 43).
تاثير عامل خانواده بر رشد از ديدگاه اسلام
از ديدگاه اسلام پدر و مادر مهم ترين نقشها و وظايف را در رشد و تربيت كودك بر عهده دارند. اسلام از همان ابتداي تولد برنامه‌ها و دستورات خاصي را براي رشد و تربيت كودك تنظيم فرموده و اجراي آن را بر عهده والدين قرار داده است. اصولا اسلام در مورد رشد و تربيت حقوق مسلمي را براي كودكان قائل است.

اسلام در سراسر دوره كودكي و نوجواني كه مهمترين دوران رشد و تربيت كودك است برنامه‌هاي خاص و سفارشات تربيتي بسياري را در انتخاب اسم ، در نحوه شير دادن و از شير گرفتن، در صحبت و مهرورزي به كودكان و در رعايت عدالت و وفاي به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره جواني بيان فرموده است. پيامبر اكرم مي‌فرمايند: به كودكان خود احترام بگذاريد و با آداب و روش پسنديده با آنها رفتار كنيد.
عامل تفاوتهاي فردي و تاثير آن بر رشد از ديدگاه اسلام
از ديدگاه اسلام افراد بشر خصوصيات و استعدادي متفاوت دارند و هر كس از توانايي و ظرفيت معيني برخوردار است. اسلام وجود تفاوتهاي فردي را به عنوان يك امر مسلم و ضروري مي‌پذيرد و آن را لازمه زندگي بشر مي‌داند. براين اساس در مورد رشد و تربيت كوكان نيز توجه به اصل تفاوتهاي فردي را مورد تاكيد و اهميت قرار مي‌دهد و آن را از صفات خوب والدين به حساب مي‌آورد.

عامل شيوه تربيتي و برنامه ريزي براي رشد از نظر اسلام
اسلام براي رشد و تربيت صحيح و مطلوب فرزندان راه عاقلانه و روش حكيمانه‌اي را توصيه مي‌كند و معتقد است كه فقط از اين طريق سعادت و خوشبختي انسان فراهم مي‌شود و يكي از اين برنامه‌ها را استفاده از عامل تشويق و تنبيه مي‌داند. رشد و تربيت كودكان و نوجوانان مستلزم برنامه‌هاي ويژه‌اي است و اسلام نيز به اين منظور برنامه ريزي و بكار بردن روشهاي خاص تربيتي را ضروري مي‌داند و معتقد است رفتار با كودكان با برخورد نسبت به بزرگسالان متفاوت است.

از سوي ديگر اسلام سفارش مي‌كند كه پدران و مادران موظفند در تربيت فرزندان خود به مقتضيات زمان خود نيز توجه داشته باشند. و در تربيت آنها ، شرايط و اقتضاي محيط را نيز در نظر بگيرند. علي عليه‌السلام مي‌فرمايند: آداب و رسوم زمان خود را با فشار و زور به فرزندان خود تحميل نكنيد زيرا آنان براي زماني غير از زمان شما را آفريده شده‌اند (شرح ابي ابن الحديد، ج 20، ص 267).
هدف رشد از ديدگاه اسلام
از ديدگاه اسلام رشد معناي ارزشي و اخلاقي عميق و گسترده‌اي دارد. اين كلمه در متون اسلامي ، معناي هدايت ، نجات ، صلاح و كمال يافتن است. بنابراين از ديدگاه اسلام رشد در تعالي انسان جايگاهي والا و ارزشمند دارد و انسان در مسير تعالي و كمال خويش مي‌تواند به آن دست يابد البته هر كس آسان به اين جايگاه و مقام بلند نمي‌رسد. پيامبر اكرم مي‌فرمايند: هنگامي كه خداوند خير كسي را مي‌خواهد او را در دين فقيه و آگاه مي‌سازد و رشدش را به او الهام مي‌كند. بنابراين مي‌توان گفت كه رشد و تربيت از ديدگاه اسلام رشد و تربيت اخلاقي است و هدف اسلام اين است كه انسان را به جايگاه اخلاقي و ارزشي او برساند.

منبع : دانشنامه رشد


وب سایت علی رضا محمدی