یکي از مؤلفه هايي که مورد توجه روان شناسان اجتماعي و پژوهشگران روابط انساني قرار گرفته است، «همدلي» است.

همدلي مفهوم مهمي در حوزه روان شناسي و ارتباط بين فردي است. افراد همدل، سه خصيصه مهم دارند :
- اول اينکه درباره نيازهاي ديگران نوعي احساس نگراني دارند.

- دوم اينکه با ديگران اشتراک نظر دارند؛ يعني قادرند خود را به جاي ديگران بگذارند و به مسائل از نگاه آنان بنگرند.
- سوم اينکه داراي احساسات همدلانه هستند که آن را از طريق رفتارهاي متناسب، نشان مي دهند.

ديويس و همکارانش همدلي را سازه اي چند بعدي مي دانند. كه عبارتند از :
1- ديدگاه گيري : توانايي براي در نظر گرفتن ديدگاه ديگران؛
2- توجه همدلانه : ميزان احساسات همدلانه ديگرمحور و نگراني براي افراد درمانده؛
3- درماندگي شخصي : احساسات خودمحوري، نگراني و تنش در شرايط بين فردي.
به رغم تفاوت در تعاريف همدلي، اين اعتقاد كلي وجود دارد كه زنان نسبت به مردان بيشتر همدلي مي كنند. پژوهش ها، نمرات بالاتري را براي دختران در همدلي عاطفي و شناختي، نسبت به پسران نشان داد.
افرادي که همدلي بيشتر و قوي تري دارند نسبت به امور ديگران، حساس تر هستند و به صورت عاطفي به آنها پاسخ مي دهند و به طور کلي، بهترين و بيشترين کمک را فراهم مي آورند. عفو، يکي از فضايل مبتني بر گرمي و صميميت است، و غالباً در صورتي رخ مي دهد که فضايل عشق، همدلي، فروتني، و سپاسگذاري همراه با آن، در فعاليت باشند. ريشه بسياري از رفتارهاي نوع دوستانه، همدلي است. پژوهشگران بين شكل هاي مختلف رفتار جامعه يار و همدلي رابطه معناداري نشان داده اند. انسان در جريان يک ارتباط عاطفي و همدلانه مي تواند عواطف و احساسات خود را کنترل و رفتار خود را با انتظارات افراد جامعه هماهنگ و سازگار سازد. انسان ها در همدلي متفاوتند. برخي از آنان عميقا از ناراحتي ديگران متأثر مي شوند تا جايي که آن را ناراحتي خود به حساب مي آورند و برخي ديگر مثل جامعه ستيزان، کاملا بي اعتنايند و تحت تأثير حالات عاطفي ديگران قرار نمي گيرند لذا بهترين شيوه کنترل پرخاشگري و کاهش خشونت در جامعه، پرورش همدلي است.از نظر اسلام، بخش مهمي از نيازهاي اساسي انسان، نيازهاي عاطفي است که مرتبط با اولين مؤلفه رفتار حمايتي يعني همدلي است. بسياري از اختلالات و نارسائي هاي شخصيتي، خُلقي و رفتاري، ريشه در بي توجهي به اين نياز اساسي و کمبود آن دارد. همه انسان ها نيازمند محبت، عاطفه و توجه ديگرانند و همچنين نيازمندند که براي پرورش کمالات انساني در خود، به ديگران محبت کنند و ديگران را از عاطفه و توجه خويش بهرمند سازند. اسلام به عنوان ديني جامع به اين نياز اساسي توجه کافي را مبذول داشته است و تربيت انسان هايي حساس نسبت به نيازهاي عاطفي ديگران را وجهه همت خويش قرار داده و از طرق مختلف ايجاد نگرش صحيح به مسأله و ترغيب آنان و نيز ارائه الگوهاي عملي کوشيده است براي برآوردن اين نياز اساسي بسترهاي مناسب را فراهم آورد.

در آموزه هاي اسلامي توجه به اين نياز، گاهي به صورت مستقل و يگانه مطرح شده است :
امام على (عليه السلام): بهترين احسان، همدلي با برادران ايماني است.[1]
امام صادق (علیه السلام): به خدا نزديك شويد با همدلي و ياري برادران ايماني تان.[2]
امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «دو خصلت است كه در هركه نباشد، از او دورى كن، دورى كن، دورى كن! عرض شد: آن دو چيست؟ فرمود: نمازِ به وقت و مواظبت كردن بر آن و همدلي (و ياري برادران)».[3]
علي (عليه السلام) مي فرمايند: «جوانمردي، يعني عدالت درحکومت و گذشت کردن با وجود توانائي بر انتقام، و همدلي است در معاشرت (يا همدلي و ياري در دشواري)».[4]

و در بسياري از موارد به صورت ضمني و تبعي ـ که در واقع حاکي از نوعي نگاه ظريف به مسأله است ـ به ارضاي اين نياز توجه شده است.
به عبارت ديگر در موارد بسياري بين توجه به نيازهاي مختلف انسان، نوعي تداخل ديده مي شود؛ چنان که در مورد خود نيازها هم، چنين تداخلي مشاهده مي شود. براي مثال فرد ناتواني که مي خواهد بار سنگيني را از جايي به جايي ببرد و پول کافي براي استخدام باربر ندارد و در عين حال از نظر روحي و عاطفي کاملا خسته و افسرده است و از بي کسي و ناتواني و بي پولي خود شکوه مي کند، هم داراي نياز اقتصادي است، هم نياز بدني و هم نياز عاطفي. در چنين موردي اگر کسي به او کمک مالي بکند، از نظر بدني و عاطفي نيز او را حمايت کرده است و يا اگر در حمل بارش شخصا به او کمک کند، اين کمک، حمايت عاطفي و اقتصادي را نيز شامل مي شود. لذا قرآن كريم، از تصميم بر عدم حمايت مالي از برادران مؤمن، نهي مي فرمايد :
«آنها كه از ميان شما داراي برتري (مالي) و وسعت زندگي هستند نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق نسبت به نزديكان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دريغ نمايند آنها بايد عفو كنند و چشم بپوشند آيا دوست نمي داريد خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است».[5]

يا مانند ثواب قرض دادن به برادر مؤمن :
رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «كسي كه به برادر مومن خود قرض بدهد، در برابر هر درهمي كه قرض داده هم وزن كوه اُحد، رضوان و طور سينا، حسنات خواهد داشت و اگر براي بازپس گيري آن مدارا كند، از پلِ صراط همچون برق جهنده، بدون حساب و عذاب خواهد گذشت.»[6]
امام صادق عليه السلام مي فرمايند: «نمي خواهي مکارم اخلاق را براي تو باز گويم: گذشت از خطاهاي مردم، همدلي مرد با برادرش (و ياري او) با مال، بسيار به ياد خدا بودن».[7]
و در ادامه مي فرمايند البته اين کارساده اي نيست و مردم عادي طاقت آنرا ندارند.[8]
يا حمايت مالي از ايتام :
امام علي (عليه السلام) فرمودند: «خدا را! خدا را! درباره يتيمان، نکند آنان گاهي سير و گاهي گرسنه بمانند و حقوقشان ضايع گردد. به راستي از رسول خدا شنيدم که مي فرمود: کسي که يتيمي را سرپرستي کند تا بي نياز شود خداوند بهشت را براي او واجب مي کند».[9]
يا پناه دادن به دورافتادگان از وطن :
امام صادق (عليه السلام) در فرمايشي به ابن جندب فرمودند: «خداي عزّوجلّ فرمود همانا نماز کسي را قبول مي کنم که دور از وطن را پناه دهد».[10]
البته مواردي هم هست که حمايت عاطفي در آنها وجهه غالب، رفتار حمايتي است، مانند کشيدن دست نوازش بر سر يتيم :
حضرت رسول (صلّى الله عليه و آله و سلّم) فرمودند: «هر كه قساوت قلب داشته باشد كه گريه اش نيايد و ازين معنى راضى نباشد پس بايد كه نزديك خود آورد يتيمى را و با او مهربانى كند و دست بر سر او بمالد كه نرم مى شود دل او باذن الهى تعالى شانه به درستى كه يتيم را حقى عظيم هست».[11]
يا حتي صرف عيادت بيمار بدون توجه و تلاش در مورد برآوردن نيازهاي ديگر او :
رسول (خدا صل الله عليه و آله) فرمان داد که تشييع جنازه کنيم و به عيادت بيمار برويم.[12]
يا اکرام سالمندان :
هر گاه يكى از آن دو، يا هر دو آنها، نزد تو به سن پيرى و شكستگى برسند (آنچنان كه نيازمند به مراقبت تو باشند) كمترين اهانتى به آنان مكن.[13]
امام رضا (عليه السلام) از رسول الله (صلي الله عليه و آله) روايت فرمودند که: «بزرگان را احترام كرده و بر كودكان رحم آوريد، وظيفه خود را در قبال خويشان نزديك به جاى آوريد و بر آن مراقب باشيد».[14]
در موارد اندکي نيز حمايت صرفا جنبه عاطفي دارد مثل مواردي که توصيه مي شود مؤمنين ارتباط عاطفي نزديک با يکديگر داشته باشند :
همانا، مؤمنين برادران يکديگرند.[15]
با يکديگر مهربان و عطوفند.[16]
يا همسران نسبت به يکديگر اظهار محبت کنند و اين مطلب را که آنان را دوست دارند بر زبان بياورند :
رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) فرمودند: «از خدا درباره دو ناتوان بترسيد: يتيم و زن؛ به درستي كه بهترين شما کسي است که براي خانواده اش بهتر باشد».[17]
امام صادق عليه اسلام فرمودند: «زنانتان را دوست بداريد».[18]
رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) فرمودند: «اين سخن مرد به زن که دوستت دارم هرگز از دل زن بيرون نمي رود».[19]
يا به والدين توصيه مي کند فرزندان خويش را به دور از خرافات جاهلي و به شکل فراجنسيتي دوست بدارند :
رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «کسي که دختربچه خود را شادمان کند مانند کسي است که بنده اي از فرزندان اسماعيل ذبيح را آزاد کرده باشد».[20]
فرهنگ اسلامي از طريق ارائه نگرش ها و بينش هاي مثبت نسبت به رفتار حمايتي و بينش هاي منفي نسبت به بي اعتنايي به گرفتاري هاي ديگران و عدم کمک به نيازمندان از يک سو و از طريق برانگيختگي عاطفي و بالا بردن حساسيت ها و تهييج رواني از سوي ديگر، مي کوشد افراد را از نظر شخصيتي آنگونه تربيت کند که با ديگران همدلي داشته باشند.
به هر حال در منابع اسلامي موارد بسياري وجود دارد که به طور مستقيم يا غيرمستقيم موضوع رفتار حمايتي را مورد توجه قرار داده اند. موارد رسيدگي به حال ايتام، توصيه به مردان در مورد توجه به همسران خود، عيادت بيماران، توجه خاص به فرزندان دختر، رسيدگي به حال غريب ها و از وطن دورافتاده ها، توجه خاص به سالمندان به خصوص والدين و خويشاوندان، در منابع اسلامي به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است.

میزان همدلی خود را بیازمایید
نویسنده : عباسعلی هراتیان
[hr] 
پي نوشت ها :
[1] غرر الحکم، حديث 3023.
[2] الخصال، 1403ه.ق، ج1، ص8، حديث 26.
[3] همان، ص47، حديث50.
[4] غرر الحکم، 1366، حديث 5492.
[5] نور، 22.
[6] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج18، ص331، حديث 23787.
[7] بحار الأنوار، 1404 ه.ق، ج90، ص 157، حديث27.
[8] الخصال، 1403ه.ق، ج1، ص133، حديث 142.
[9] منتخب میزان الحکمه، ذيل اليتيم، حديث 6814.
[10] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج 78، حديث 1، باب24، ص 281.
[11] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج 3، ص 286، حديث 3668.
[12] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج81، باب4، حديث 3، ص215.ل
[13] إسراء، 23.
[14] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج96، باب 46، ص357، حديث 25.
[15] الحجرات،10.
[16] فتح، 29.
[17] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج103، باب 59، حديث7.ل
[18] بحار الأنوار، 1403ه.ق، ج103، باب 59، حديث 16.
[19] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج 20، باب 3، حديث 24930، ص 23.
[20] وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج15، ص227.

منبع: